Eksploatację górnodewońskich skał wapienno-dolomitowych rozpoczęto od 1893 roku. Wydobyty systemem stokowym i stokowo-wgłębnym surowiec skalny wykorzystywano do produkcji wapna, jako kamień budowlany i kruszywo na budowę dróg. Po likwidacji zakładów wapienniczych w 1974 r. pozostały w terenie kilkupoziomowe wyrobiska po dawnych kamieniołomach: Wietrznia, Międzygórz i Międzygórz Wschodni.
Znany badacz Gór Świętokrzyskich Jan Czarnocki uważał odsłaniające się w nim skały za wiekowy ekwiwalent rafowych wapieni kadzielniańskich, które wykształcone zostały w detrytycznej (powstały wówczas osady ze skruszonych przez fale i prądy morskie raf) facji szelfowej.
Szelfem określamy przybrzeżną część kontynentu, zalaną przez wody morskie. Facją określamy „oblicze" osadu, czyli zespół jego cech, które pozwalają odróżnić od siebie skały powstałe w tym samym czasie, ale w innych warunkach środowiskowych. W rezerwacie mamy skamieniałą ilustrację pozycji przejściowej między płytkowodną, węglanową facją regionu kieleckiego, a dużo głębszym basenem łysogórskim. Tak na Kadzielni jak i Wietrzni sedymentacja (proces osadzania się materiału) odbywała się na obszarze szelfu, lecz w tym drugim miejscu morze było głębsze.
Od tablicy przy skrzyżowaniu ulic wędrujemy w kierunku północno-wschodnim (stanowisko nr 1).
Rozciąga się stąd widok na rozległy zespół dawnych wyrobisk z wapienno-marglistymi ścianami. Miejscami pokrywa je zwietrzelina barwy wiśniowej (terra rossa) lub brunatno-żółtej (terra brund). W ścianie południowej kamieniołomu Wietrznia (najgłębsze wyrobisko) odsłaniają się w poziomie najniższym i środkowym dolomity. Skały te zbudowane są z węglanu wapnia i magnezu CaMg(C03)2. Powstały przez wzbogacenie wapieni w węglan magnezu - Mg(C03)2. Przeobrażenie wapieni w dolomit następuje na dnie basenu sedymentacyjnego gdy woda zawiera jony magnezu (Mg"2). Taka skała jest nieco twardsza niż węglan wapnia i jest mniej podatna na procesy krasowe. Odsłaniające się tu dolomity powstały w żywecie (dewon).
W rezerwacie Wietrzna znajduje się jedyne w Górach Świętokrzyskich odsłonięte stanowisko, gdzie granicę między żywetem a franem określono na podstawie fauny konodontowej.
Konodonty to mikroskopijne skamieniałości o wymiarach 1-2 mm.
Ich urozmaicone kształty zbudowane z substancji fosforowo-wapiennej mają duże znaczenie stratygraficzne (stratygrafia - dział geologii historycznej, która bada wiek skał i ich wzajemne współzależności w przestrzeni). Jako skamieniałości przewodnie posłużyły do wyróżnienia poziomów stratygraficznych ordowiku, dewonu i karbonu.
Na lewo od wychodni dolomitów (płd.-wsch. ściana) możemy zaobserwować zjawiska krasowe w wapieniach. Mamy tu do czynienia z doliną krasową, najprawdopodobniej kilkakrotnie rozcinaną i wypełnianą osadami. Przez niektórych badaczy uważana jest ona za najstarszą, obecnie znaną, dużą formę krasową w Górach Świętokrzyskich. Wiek krasu określany jest jako powaryscyjski - powstały po ruchach górotwórczych waryscyjskich zwanych także hercyńskimi. Możemy także zaobserwować zaburzenia tektoniczne. Świadczy o nich obecność brekcji (brekcja - skała powstała przez spojenie gruzu, który nie był transportowany, wapiennym lepiszczem), żył kalcytu oraz luster tektonicznych (wygładzone powierzchnie skalne wskutek przesunięć tektonicznych).
Młodsze od brekcji są iłowce o zabarwieniu wiśniowym. Skały te zbudowane głównie z minerałów ilastych są pozostałością po rozpuszczonych skałach węglanowych w czasie procesów krasowych. Iłowce zawierają także wodorotlenki żelaza (stąd barwa wiśniowa) i glinu.
Na prawo od wychodni dolomitów w południowej ścianie widoczne są dawne hałdy pokryte zwietrzeliną koloru żółtobrunatnego, która osuwając się przykryła całe zbocze tej części wyrobiska.
Wędrując drogą w kierunku wschodnim (z prawej urwisko - zachowajmy ostrożność) zwróćmy uwagę na znajdujące się po lewej stronie „oczko wodne". Jest ono wraz z otoczeniem objęte ochroną jako użytek ekologiczny. Użytki ekologiczne obejmują ochroną pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych typowych dla środowisk takich jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, itp.
Dochodzimy do miejsca gdzie wyrobisko zwęża się - stanowisko 2. Przed nami rozległy widok na dawne kamieniołomy: Wietrznie i Międzygórz. Na południowej ścianie pierwszego z nich widoczne jest osuwisko, zaś w południowej ścianie drugiego uwagę przyciągają gruboławicowe wapienie o słabo widocznym warstwowaniu, poprzecinane licznymi lejami krasowymi, wypełnionymi terra rossą. Pośrodku wyrobiska wzgórze zbudowane ze skał węglanowych i zwietrzeliną u podnóża.
Wędrujemy dalej dróżką prowadząca w pobliżu krawędzi kamieniołomu do znajdującego się w następnym przewężeniu stanowiska nr 3. Jest ono doskonałym punktem widokowym, tak na kieleckie osiedla jak też otaczające miasto wzniesienia. Na płd. zwieńczony wieżami Telegraf - najwyższe wzniesienie na terenie Kielc (406 m n.p.m.). W kierunku płn.-wsch. widoczny jest najwyższy wierzchołek Gór Świętokrzyskich - Łysica 612 m n.p.m.
W płn. ścianie widoczny jest kontakt wapieni gruzłowych, cienkoławicowych z masywnymi, jasnoszarymi wapieniami, pociętymi miejscami kalcytowymi żyłami. W wapieniach tych występuje bogata fauna dewońska: korale czteropromienne, gąbki krzemionkowe, denkowce, stromatoporoidy, ramienionogi, małżoraczki, konodonty.
W obrębie wapieni gruzłowatych widoczne są zaawansowane procesy zwietrzelinowe (procesy niszczące powierzchnie skał pod wpływem oddziaływania czynników atmosferycznych). Tworzą się tu osuwiska barwy brunatnożółtej. Wędrując dalej na wschód ścieżką osiągamy wykop - tu stanowisko nr 4.
W wykopie na jego wschodniej ścianie widoczny jest kontakt tektoniczny wapieni masywnych (fran) z serią wapienno-łupkową (famen) urozmaiconą drobnymi strukturami fałdowymi. W masywnych wapieniach możemy spotkać żyły kalcytowo-ołowiowo-barytowe rzadziej piryt (siarczek żelaza FeS2), a wyjątkowo minerały miedzi: malachit i azuryt.
Wchodzimy do kamieniołomu Międzygórze Wschodnie. Na jego wschodniej ścianie (po lewej) odsłaniają się płytowe wapienie bitumiczne o ciemnym zabarwieniu. Wapienie te zawierają substancje organicznie, w których dominują węglowodory. Takie skały tworzą się w warunkach głębokomorskich, co też świadczy o stopniowo pogrążającym się dnie zbiornika sedymentacyjnego.
Od wykopu idziemy po dnie wyrobiska w kierunku zachodnim, schodząc na drugi poziom eksploatacyjny – tu stanowisko 5.
Na ścianie południowej możemy zaobserwować zjawiska krasowe w obrębie jasnoszarych, masywnych wapieni. Widoczne są tu, wypełniające liczne lejki krasowe, zwietrzeliny o barwie wiśniowej (terra rossa). Na skałach widoczne są liczne żłobki krasowe. Obecność tej skały, jak też odnalezione przez badaczy skały dolnotriasowe świadczą, że procesy krasowe zachodziły zarówno po mchach waryscyjskich, jak też alpejskich.
Ściana północna pokryta jest zwietrzeliną barwy brunatnożółtej (terra bruna). Tak wietrzeją przejawiające się w tym miejscu wapienie ziarniste, margliste i gruzłowe. Wśród tych cienkoławicowych wapieni odnaleziono skamieniałości głowonogów, ryb pancernych i dwudysznych (na terenie rezerwatu oznaczono 30 gatunków).
Wędrując dalej po dnie wyrobiska zatrzymujemy się przed skalnym „ostańcem” – stanowisko nr 6. Na ścianie północnej możemy zaobserwować obraz skomplikowanych zjawisk tektonicznych. Cienkoławicowe wapienie i łupki margliste zostały silnie sfałdowane i wciśnięte w masywne wapienie. Fałdy zostały zaburzone przez liczne uskoki. Kierunek zaburzeń jest najczęściej poprzeczny do osi fałdu. Zaobserwować można liczne powierzchnie rozległych odkuć i luster tektonicznych z naskorupieniami kalcytu i wtrąceniami minerałów ołowiu (galena) i żelaza (piryt). Geologiczne jest to południowe skrzydło synkliny kieleckiej, gdzie dewońskie skały zostały zaburzone przez uskok Wietrznia - Bukówka.
Kontynuujemy wędrówkę w kierunku płd.-zach. gdzie zatrzymujemy się przy płd. ścianie kamieniołomu Wietrznia - stanowisko nr 7.
W płn. ścianie ciekawy profil geologiczny. W spągu (u dołu) ściany widoczne są ciemnoszare wapienie cienkoławicowe z wkładkami marglistymi (margle - skały złożone z węglanu wapnia i minerałów ilastych). Wyżej widoczne są wapienie rafowe, a na nich zalegają grubodetrytyczne. Najwyżej widoczne są przeławicone (naprzemianległe) wapienie gruzłowe i margliste.
Tekst: Ryszard Garus, Dorota i Włodzimierz Szczałubowie
Źródło: Rezerwaty Przyrody w Kielcach, przewodnik dla turystów i wycieczek szkolnych, Agencja JP s.c., Kielce
