Nie powiodła się komasacja rozpoczęta w 1837 roku, a grunty scalono dopiero w roku 1934. Te niekorzystne dzieje administracyjne wsi, oraz złe warunki fizjograficzne (m.in. obszary podmokłe), spowodowały, że podstawowa gałąź utrzymania - rolnictwo - nie przynosiła w XIX wieku wystarczających dochodów i wciąż czytelna była średniowieczna struktura osadnicza. Na tym tle, przeniesiona do skansenu chałupa, a właściwie budynek mieszkalno-inwentarski ze Ślęzan koło Lelowa, reprezentuje typ zamożny, jaki we wsi był w mniejszości. Architektonicznie jest ona typowa dla swych okolic.
Chałupę wybudował najprawdopodobniej Jan Sowiński, przed rokiem 1850. Jest ona budynkiem szerokofrontowym, jednotraktowym o układzie: komora z wyjściem na podwórze - izba - sień z chlewikiem - stajnia - obora. Położenie w terenie podmokłym wymusiło na budowniczym oparcie przyciesi części inwentarskiej na dębowych palach wbitych w grunt, ponadto zastosowano podsypkę z kamienia polnego. Wieńcowe ściany wzniesiono z przecieranych połówek bali sosnowych, węgłowanych na obłap z czopem i przewiązanych tyblami. Poprzez łątki dowiązano część inwentarską, a ze względu na ostatki ścian bocznych chałupy, przesunięto ją o szerokość węgła w ten sposób, że w ścianie frontowej powstał uskok wgłębny, zaś z tyłu ściana części inwentarskiej jest wysunięta poza obrys reszty budynku. W sieni ściankę wydzielającą chlewik wykonano w konstrukcji sumikowo-łątkowej.
Cały budynek nakryty jest wysokim, czterospadowym dachem poszytym słomą na gładko, ze schodkowymi narożami. Niezwykle ciekawym rozwiązaniem są dwa włazy w dachu otwierane ku górze, nad komorą i stajnią, które służyły do podawania siana, tradycyjnie przechowywanego tu na strychu. Są to osadzone na biegunach ramki z żerdek poszyte słomą. Belki stropowe w części inwentarskiej wystają do 60 cm poza ścianę, a płatew jest powiązana z nimi na wrąb zabezpieczony kołkiem. Końcówki belek ociosano od dołu półokrągło i sfazowano na krawędziach. Bielona jest tylko ściana frontowa chałupy, natomiast ściany wewnątrz bielone są w całości, z wyjątkiem powały w izbie, która jest oparta na tragarzach z siestrzanem - belką podciągową.
Nad chlewikiem w sieni ułożono powałę z żerdek sosnowych. Urządzenia ogniowe o typie, który w Ślęzanach pojawił się około połowy XIX wieku jako „import" ze Śląska. Ich charakterystyczne cechy to tzw. szeroki komin usytuowany w sieni, z wnęką do wymiatania sadzy i piec grzewczy w izbie z „kapliczką", czyli wnęką gdzie znajdowało się palenisko z blachami. Współistnieje z nimi archaiczna nalepa do gotowania na otwartym ogniu.
Jednozapolowa stodoła usytuowana prostopadle do chałupy, należy do nielicznych zabytków tego typu. Wyposażona jest w jedną parę wrót (boisko nieprzejezdne). Pokrywa ją czterospadowy, słomiany dach o bardzo stromych połaciach szczytowych, co zwiększało pojemność tego małego budynku. Strzecha nad wrotami jest uniesiona dzięki specjalnemu ułożeniu więźby, dla ułatwienia wprowadzenia wyładowanej wysoko fury.
W pobliżu chałupy znajduje się studnia z żurawiem do czerpania wody.
Uzupełnieniem tej zamożnej zagrody będzie druga, dwuzapolowa stodoła, spichlerzyk i dwie ziemne piwnice tzw. „dołki".
W stajni mieszkają konie i kozy, a podwórze ze stertą obornika odzwierciedla klimat „żyjącej" zagrody.
W ekspozycji skansenowskiej przyjęto, że zagrodę zamieszkiwał rolnik, dodatkowo zajmujący się kowalstwem i obie gałęzie utrzymania przynosiły mu znaczny dochód. Stan majątkowy odzwierciedlony jest w jakości wyposażenia izby, gdzie stoi min. dębowy stół na profilowanych nogach, „import" podhalański, wykonany przez F. Makowskiego. Ciekawa jest wisząca półka na naczynia - otwarta, bez podszafia, zaopatrzona w listwę do wieszania fajansowych garnuszków i z szufladkami u dołu. Nad łóżkiem gospodarza znajduje się „święty kącik", czyli mała półka z dewocjonaliami.
Na nalepie stoi podstawa pod garnki w postaci trójnogu kowalskiej roboty tzw. dynarek. Na siestrzanie przechowywano przedmioty cenne, a także kładziono chleb. Typowa dla Ślęzan skrzynia posażna w jednolitym, zielonym kolorze, świadczy o miejscowym pochodzeniu żony gospodarza.
Tekst: Tomasz Dzikowski
Źródło: Tomasz Dzikowski, Park Etnograficzny w Tokarni, informator turystyczny, Kielce 1999
Słowniczek:
Przycieś (podwalina) w budownictwie drewnianym: podstawa wykonana z odpowiednio spojonych belek, na której opiera się ściana.
Konstrukcja wieńcowa (ściana wieńcowa, konstrukcja węgłowa, blok-hauzowa, na zrąb, zrębowa, na zamek) - ściana drewniana znana już w czasach prehistorycznych (od neolitu). Do dzisiaj kontynuowana w rejonach o bogatych tradycjach ciesielskich takich jak Podhale czy Kurpie. Ściana składa się z ułożonych poziomo wieńców z belek drewnianych łączonych w narożach (węgłach) na zamki z ostatkami lub bez nich. Ostatkami nazywa się wystające poza obrys budynku końce belek. Belki leżące na sobie łączy się na ogół dębowymi kołkami, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi należy uszczelnić np. sznurem, pakułami, wysuszonym mchem.
Węgieł – narożnik, w ścianie wieńcowej, naroże budynku wykonane z dwóch krzyżujących się belek drewnianych, z których zbudowana jest ściana.
Tybel - drewniany kołek do łączenia części w wyrobach drewnianych; klin, czop.
Konstrukcja sumikowo-łątkowa - rodzaj szkieletowej konstrukcji ściany składającej się z następujących elementów:
• podwalina – belka pozioma oparta na fundamencie
• słupki (łątki) – elementy pionowe połączone na czopy z podwaliną i oczepem. W słupkach w konstrukcji tradycyjnej są wykonane podłużne wyżłobienia, czasem bruzdy otrzymuje się przez nabicie listew.
• oczep – górna belka zamykająca ścianę
• sumiki – poziome bale wsuwane w wyżłobienia w łątkach
• miecze – czasem stosowanych w narożach budynku. Pełnią podobną rolę jak zastrzały w konstrukcji ryglowej (mur pruski), czyli usztywniają konstrukcję.
Ostatki - wychodząca poza zewnętrzne lico ściany budynku część bala lub belki stropowej. Dłuższe ostatki pełniące rolę wsporników noszą nazwę rysiów, a ostatek bali pod rysiami - podrysiów.
Tragarz z siestrzanem - belka podciągowa
Płatew - element konstrukcji dachu, układany w kierunku prostopadłym krokwi. Przenosi obciążenia z krokwi.
Więźba dachowa - konstrukcja szkieletowa dachu, dźwigająca pokrycie. Tradycyjną więźbę stanowią wiązary ustawione prostopadle do kalenicy, wykonane z drewnianych belek zespalanych za pomocą złączy ciesielskich.
