Klasztor cystersów w Jędrzejowie
Nazwę Jędrzejów – po łacinie Andreovia – używać zaczęto od roku 1152.
Klasztor został doskonale uposażony; jego oprawę stanowiły 24 wsie oraz liczne dochody z dziesięcin, ceł targowych i karczemnych. Dobra gospodarka i świetna organizacja, jaką prezentował jędrzejowski klasztor sprawiły, że na jego bazie powstały w Polsce kolejne konwenty: w Ludźmierzu (1235), Szczyrzycu (1243), Woszczycach (1238), Rudach (1254). Zgodnie z wymaganiami reguły zakonnej w pobliżu (ale w pewnej odległości) powstało miasto stanowiące centrum administracyjne i gospodarcze całego kompleksu zakonnych włości. Prawa miejskie (magdeburgię) miasto Jędrzejów uzyskało w roku 1271.
Najstarsze, wschodnie skrzydło klasztoru powstało w 1 połowie XII stulecia, na przedłużeniu południowego ramienia transeptu „cysterskiego” kościoła. Nie dotrwało ono do naszych czasów, gdyż rozebrano je na początku XX wieku. Jedyną pozostałością są ślady ostrołukowych gurtów jego sklepienia widoczne na południowej elewacji kościoła. Kapitularz był kwadratowy i nakrywały go sklepienia krzyżowo-żebrowe o dziewięciu przęsłach, wsparte poprzez gurty na czterech filarach. Ściana oddzielająca kapitularz (znana z zachowanych fotografii) miała na środku portal, a po jego bokach dwudzielne przezrocze okna. Za kapitularzem, zgodnie ze zasadami budowy cysterskich klasztorów, była klatka schodowa wiodąca do umieszczonych na piętrze dormitoriów, potem sień, a na końcu prostokątna fraternia. Pod fraternią – wykorzystano tu spadek terenu- znajdowały się piwnice.
Zachowały się, chociaż przekształcane, pozostałe skrzydła klasztoru. Nie zachował się natomiast pierwotny refektarz, odkryty podczas badań archeologicznych z lat 1996-8. Znajdował się on w południowym skrzydle, usytuowany prostopadle do osi krużganka i miał wymiary 9,5 na 19 metrów. Z reliktów, które przetrwały wiemy, że refektarz zbudowany był z cegły, identycznej jak użyta we wschodnim skrzydle.
Od zewnątrz klasztorne budynki prezentują się raczej skromnie. Ale wewnątrz klasztornych murów wyczuwa się szczególny nastrój, którego źródłem jest osiem stuleci istnienia budowli - tutaj ostatnie lata swego życia (1218-23) spędził Wincenty Kadłubek, autor Kroniki Polskiej.
Opactwo uległo kasacie w roku 1819. Klasztor pustoszał i popadał w ruinę. W roku 1945 cystersi powrócili do Jędrzejowa. Klasztor znów zaczął żyć, a szacowne klasztorne mury poddano pracom badawczym i konserwatorskim. Prowadzone tu badania archeologiczne wciąż przynoszą nowe i ciekawe odkrycia. W klasztorze organizowane są sesje naukowe, a także koncerty muzyki dawnej, która w takiej oprawie nabiera specjalnych walorów, niemożliwych do osiągnięcia w zwykłych salach koncertowych.
Kościół cystersów
Pierwszy kościół, jeszcze przedcysterski, nosił prawdopodobnie wezwanie św. Wojciecha. Składał się z prostokątnej nawy o wewnętrznych wymiarach 6,3 na 10 metrów oraz dwóch absyd, z których zachodnia mieściła w sobie prostokątna emporę, wyżej przechodzącą w wieżę o planie siedmioboku. Zbudowano go w latach 1109-18, w czasach biskupa Maura. Materiałem była wapienna kostka. Pełny zarys budowli odsłonięto dopiero w roku 1977. Badania obiektu trwają do dzisiaj, ale od niedawna, dzięki przebudowie dachu nad klasztorem, zapewniającej dopływ światła, relikty najstarszego jędrzejowskiego kościoła można podziwiać w ich pełnej krasie.
Po założeniu klasztoru cystersi przejęli pierwotny kościółek, ale dla ich potrzeb był on zdecydowanie zbyt skromny – przystąpiono więc do budowy nowej świątyni. Budowa odbywała się etapami. Na początku zbudowano wschodnią część kościół – prezbiterium wraz z transeptem a także ściany naw bocznych. Materiałem budowlanym był piaskowcowy cios. Ściany nawy głównej, jej filary i arkady powstały w czasach gotyku, a do ich budowy użyto cegły. Zachodnia empora i wieża przedcysterskiego kościółka pozostały, tworząc zamknięcie głównej nawy. Po fazie gotyckiej kościół miał układ trójnawowej bazyliki z transeptem i trzyprzęsłowym prezbiterium. Przy transepcie znajdowały się kaplice, a za południową kaplicą zakrystia. Dalej na południe był kapitularz, który nie zachował się. Istnieją dwa dokumenty mówiące o konsekracji kościoła – oba zresztą są podrobione. Pierwszy datuje konsekrację na lata 1166-67, drugi na rok 1210. Oczywiście konsekrowano wówczas „romański” etap budowy, po którym nastała jego ceglana, faza gotycka.
Przez kilka stuleci kościół trwał w tym samym kształcie. Ważniejszą zmianą było tylko dobudowanie w XVII stuleciu prostokątnej zakrystii, dostawionej do południowej ściany prezbiterium, za bliźnimi kaplicami.
„W 1725 roku – pisze ksiądz Wiśniewski – klasztor i kościół strawił pożar. Odbudowa dokonana została w stylu barokowym. Także wnętrze uległo w pocz. XVIII w. Zupełnemu przeistoczeniu. Zrąbano wszystkie ozdoby romańskie, pilastry, gzymsy, gurty sklepienne, portale itp. Powleczono ściany stiukiem, efektownymi figuralnymi malowidłami, wprowadzono nowe świetne urządzenie”. Podczas odbudowy w latach 1728-30 przedłużono ku wschodowi prezbiterium, a potem (1751-4) dwuwieżową „ślepą” fasadę z dwiema, symetrycznymi wieżami, tak charakterystycznymi odtąd dla panoramy Jędrzejowa.
Od strony północnej zbudowano w latach 1733-42 dwie symetryczne (względem osi transeptu) kwadratowe, barokowe kaplice: Niepokalanego Poczęcia NMP – od wschodu i bł. Wincentego Kadłubka od zachodu. Kaplica Niepokalanego poczęcia połączone jest skośnym przejściem z kaplicami bliźnimi przy transepcie, zaś kaplica Kadłubka otwarta jest arkadą do północnej nawy kościoła. Kaplice nakrywają kopuły wsparte na żagielkach i zwieńczone latarniami. Proporcje kopuł, detal owalnych okienek doświetlających ich czasze dowodzą, że nieznany z nazwiska architekt, zatrudniony przez opata Wojciecha Ziemnickiego był mistrzem w swoim zawodzie.
W ramach odbudowy wykonane zostały też nowe sklepienia, o rozdzielonych gurtami poszczególnych przęsłach: w nawach kolebki koszowe z lunetami, w transepcie i prezbiterium żagielkowe. Tylko w nawie południowej częściowo zachowały się ostrołukowe gurty z 2. połowy XV stulecia.
Tekst: Roman Mirowski,
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa), część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku.
Gurta (łęk sklepienny, łuk sklepienny) – element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły lub kamienia, w kształcie łuku.
Kapitularz - pomieszczenie klasztorne służące zakonnikom do zebrań. Także sala zebrań kapituły kanoników. Najczęściej usytuowane było w pobliżu prezbiterium albo przy krużganku w skrzydle wschodnim zabudowań klasztornych.
Portal to ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznych. Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym.
Refektarz – w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie służące jako jadalnia.
Krużganek – pojęcie architektoniczne – arkadowy, długi korytarz okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem.
Arkada (łac. arcus - łuk) - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Gotyk – styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę.
Empora, chór muzyczny – element występujący najczęściej w kościele, rodzaj trybuny. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium – przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora może okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.
Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - pojęcie odnoszące się do stylu w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI – XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (XI – XII wiek). Wkrótce (X w. – XIII w.) zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód.
Pilaster to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). Podobnie jak kolumna składa się z głowicy, gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu. Stosowano również pilastry zwielokrotnione (tworzyły je nałożone na siebie, coraz węższe pilastry).
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Stiuk – mieszanina gipsu, wapienia i drobnego piasku lub pyłu marmurowego, łatwa do formowania, szybko twardniejąca. Często barwiona na różne kolory, nakładana na podłoże, gładzona i polerowana po wyschnięciu. Gotowy stiuk często imitował marmur. Znany był w okresie starożytności (starożytny Rzym), wczesnego chrześcijaństwa, sztuce mauretańskiej, rozpowszechniony w czasach renesansu i baroku.
Żagielek – element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego. Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła.
Latarnia - cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą.
Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór).
Luneta - element sklepienia w postaci poprzecznej kolebki przenikającej się z kolebką sklepienia głównego w celu umożliwienia wykonania okna lub drzwi w ścianie powyżej wezgłowia sklepienia. Lunety mają najczęściej przekrój kolebkowy, czasem też kulisty, stożkowy lub elipsoidalny.
Źródło: pl.wikipedia.org
