Musiała istotnie być parafia w Chotlu „wielce starożytna”, skoro w dokumencie z roku 1244 jako świadek występuje niejaki Bryk (Brictius), parafianin de Chotel. Obecny, gotycki kościół którego patronami są św. Stefan Król i św. Bartłomiej, zbudowany został jako fundacja Jana Długosza ok. lat 1440 – 50, na miejscu wcześniejszego, drewnianego obiektu. Kościół pięknie położony na wyniosłym gipsowym wzgórzu, otoczony starym murem z bramką, na której wyryty jest herb z Polskim Orłem, dominuje nad całą okolicą.
Kościół murowany jest z kamienia i otynkowany. Nawa ma plan zbliżony do kwadratu, podobnie jak nieco od niej węższe prezbiterium. Do prezbiterium przylega od północy zakrystia, a do nawy dwie kruchty: południowa, gotycka oraz zachodnia z roku 1850, piętrowa. Wnętrza nakryte są gotyckimi sklepieniami sieciowymi ze zwornikami, na których wyrzeźbione są herby - w prezbiterium Polski Orzeł zaś w nawie Wieniawa Długosza i Dębno Oleśnickich. Zewnętrzne ściany kościoła opinają skarpy. Dach jest wysoki, stromy, pokryty czerwoną dachówką. Zachodni szczyt nawy, a także wschodni szczyt prezbiterium zdobią ostrołukowe blendy, a wieńczą je kamienne krzyże.
Najciekawszym z zachowanych elementów rzeźbiarskich jest tablica erekcyjna, wmurowana w ścianę kruchty nad wewnętrznym portalem. Przedstawia ona płaskorzeźbione postaci: Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Stefana, św. Hieronima oraz w lewym górnym rogu popiersie muratora albo kamieniarza, który ją odkuł. Dookoła biegnie napis: „Anno Domini MCCCCL ad honorem omnipotentis Dei et Beatae Mariae Virginis Sanctorum Stephani regis et Ieronimi Eccl. Doctoris haec ecclesia est fabricata”. Nie wymieniono tu współpatrona kościoła, św. Bartłomieja, pod którego wezwaniem wzniesiony był poprzedni, drewniany kościół, a któremu pieczę nad nową świątynią powierzono zapewne nieco później.
Bardzo dobrze zachowały się detale architektoniczne – kamienne, ostrołukowe portale, obramienia okienne oraz żelazne drzwi okute w skośną kratę, a wyposażone w stare zamki i kłódki. Podczas remontu w roku 1957 odkryto fragmenty gotyckiej polichromii ornamentalnej z XVI stulecia.
Wyposażenie wnętrz kościoła jest od jego murów znacznie młodsze. Ołtarz główny jest późnobarokowy, z około połowy wieku XVIII, ale zawiera m. in. późnogotycki krucyfiks z końca wieku XV, gotycką rzeźbę Matki Boskiej Bolesnej i barokową figurę św. Jana. Dwa ołtarze boczne są rokokowe, ambona połączona z konfesjonałem pochodzi z 1. ćwierci XIX stulecia, ale charakter ma barokowy.
Kościół odnawiany był po raz pierwszy w roku 1645, potem remontowano go w 2. połowie wieku XIX i po ostatniej wojnie, w roku 1947. Kilka lat temu otrzymał nową więźbę dachową i nowe, dachówkowe pokrycie.
Tekst: Roman Mirowski
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
Słowniczek:
Gotyk – styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę. Powstanie gotyku związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.
Sklepienie sieciowe - sklepienie najczęściej kolebkowe, w którym wprowadzono krzyżujące się żebra. Żebra tworzą siatkę rombów. Sklepienie wprowadzono pod koniec gotyku.
Zwornik (klucz) – jako termin z dziedziny historii architektury: jeden z (klińców) w łuku arkady, w łuku sklepiennym. Usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Często był ozdabiany. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik – w odniesieniu do sklepienia.
Blenda (niem. blende ślepe okno, ślepa wnęka) – płytka wnęka w ścianie, o wykroju arkady lub okna, stosowana przede wszystkim w celach estetycznych, rzadziej do odciążenia ściany. Charakterystyczna dla architektury gotyckiej, często stosowana jako dekoracja szczytów, mogła być tynkowana na biało lub wypełniona malowanym maswerkiem imitującym laskowania okien.
Polichromia - wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.
Barok (z por. barocco - "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque - "bogactwo ozdób") główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.
Rokoko - styl, nurt w sztuce, zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce (rocaille - muszla zdobiąca grotę), rzemiośle artystycznym (głównie porcelana i meble), malarstwie. Wywodzi się z baroku, występujący w Europie około połowy XVIII wieku. Odznacza się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi (np. chińskimi). Styl rokokowy najsilniej rozwinął się we Francji
