W wieku XVI Kossów przeszedł w ręce Rzeszowskich, a w następnym stuleciu – Michałowskich. Najstarsza wzmianka odnosząca się do kościoła pochodzi z około 1470 r. Miał on wówczas wezwanie Wszystkich Świętych. Przed rokiem 1556 przejęty przez kalwinów, przywrócony katolikom w 1602 r., niemal niezwłocznie został gruntownie odnowiony i przebudowany. Dzięki temu przetrwał jeszcze półtora stulecia, do połowy wieku XVIII, kiedy to zniszczył go pożar.
Nowa, stojąca do dzisiaj świątynia zbudowana została - według księdza Wiśniewskiego - około 1765 r. dzięki fundacji Józefy z Wielopolskich Michałowskiej. Konsekracji dokonał krakowski sufragan, Franciszek Potkański. Pewna jest tu zarówno fundacja jak i data konsekracji. Istnieje jednak rozbieżność, co do zakresu fundacji, a konkretnie czy dotyczyła ona przebudowy lub odtworzenia istniejącego kościoła czy budowy zupełnie nowego obiektu. Wybitny znawca sakralnej architektury drewnianej, profesor Ryszard Brykowski, na podstawie analizy cech stylowych i konstrukcyjnych kościoła, określa czas jego powstania na początek lub połowę XVII stulecia. Podobne datowanie zawiera Katalog Zabytków. Być może więc, odbudowa po odzyskaniu kościoła w 1602 r. miała bardzo szeroki zakres, albo nowy obiekt powstał nie półtora, a pół wieku później.
Kościół jest orientowany. Składa się z prawie kwadratowej nawy i wydłużonego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium, przykrytych wspólnym dachem o jednej kalenicy. Od północy dostawiona jest do prezbiterium zakrystia, od zachodu i południa dwie niewielkie kruchty. Kościół ma konstrukcję zrębową, ustawioną na podmurówce z cegły spajanej zaprawą wapienną. Belki tworzące zrąb są dość potężne – od 20 na 20 do 20 na 30 cm, przykryte szalunkiem z pionowych desek i dodatkowo wzmacniane lisicami. Dach jest z zaskrzynieniami, choć wykonanymi trochę „nietypowo”: rozpiętość wiązarów nie jest tożsama z szerokością prezbiterium, tu jest ona nieco większa. Być może to właśnie pozwoli wyjaśnić problem z datowaniem świątyni – majstrowie zaangażowani w wieku XVII przez panią Michałowską do gruntownego remontu po pożarze starego kościoła starali się odtworzyć więźbę, ale zabrakło im wiedzy i doświadczenia dawniejszych mistrzów.
Piękny dach kościoła, o połaciach „spływających” nad poszerzenia nawy, kryty jest gontem. Tylko barokowa sygnaturka ma pokrycie z blachy. Kościół przeszedł gruntowny remont w 1957 r., a potem w 1972 r. Częściowo wymieniono więźbę, lisice i szalunki ścian, być może także gontowe pokrycie dachu. W 1987 r. systemem gospodarczym dokonano impregnacji ścian, po tym zabiegu dziś niemal czarnych. Wymieniono też zewnętrzne drzwi do kruchty południowej.
Dzwonnica
Stojąca w południowo-zachodniej części przykościelnego cmentarza dzwonnica, zbudowana została w latach 60. XVIII stulecia, w ramach fundacji Józefy Michałowskiej. Sto lat później jej stan techniczny był nienajlepszy: „dzwonnica w słupy wiązane krzyżakami w czasie dzwonienia się chwieje, a deski się powyginały i poskręcały”. Alarmistyczny ton zapisu pewnie wywołał pożądaną reakcję, czyli remont. Następny remont dzwonnicy miał miejsce chyba dopiero w 1921 r., kiedy zawieszano nowy dzwon – drugi, bo pierwszy pochodzi z 1759 r. Kolejne prace remontowe prowadzone były jednocześnie z robotami przy kościele.
Dzwonnica ma plan zbliżony do kwadratu, bryłę o lekko nachylonych ku górze płaszczyznach ścian i dość stromy dach namiotowy pobity gontem. Konstrukcję ma w słup, szalowaną pionowymi deskami, łączonymi do czoła z listwowaniem. Otwory dzwonowe są w każdej ścianie po jednym, umieszczone na osi, w poziomie dzwonów.
Źródło: Roman Mirowski, „Drewniane kościoły i dzwonnice Ziemi Świętokrzyskiej”, 2002 r. RM
Słowniczek:
Kalenica - najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych. Jest to tzw. kalenica główna, w odróżnieniu od linii przecięcia skośnych krawędzi połaci, które tworzą tzw. kalenice.
Konstrukcja zrębowa (ściana wieńcowa, konstrukcja węgłowa, blok-hauzowa, na zrąb, na zamek) - ściana drewniana znana już w czasach prehistorycznych (od neolitu). Do dzisiaj kontynuowana w rejonach o bogatych tradycjach ciesielskich takich jak Podhale czy Kurpie. Ściana składa się z ułożonych poziomo wieńców z belek drewnianych łączonych w narożach (węgłach) na zamki z ostatkami lub bez nich. Ostatkami nazywa się wystające poza obrys budynku końce belek. Belki leżące na sobie łączy się na ogół dębowymi kołkami - tyblami, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi należy uszczelnić np. sznurem, pakułami, wysuszonym mchem.
Ściany szalowane – czyli deskowane w celu umocnienia, uszczelnienia lub dekoracji konstrukcji.
Lisice – pionowe belki umieszczone parami (po wewnętrznej i zewnętrznej stronie zrębu), skręcane śrubami, mające na celu wzmocnienie ścian (aby zachowały płaszczyznę). Zazwyczaj wykonane jako ozdobne: z głowicami u góry i piedestałami w partiach dolnych.
Zaskrzynienie – opuszczenie stropu w bocznych częściach nawy.
Wiązar dachowy – zespół elementów konstrukcyjnych powiązanych ze sobą, zazwyczaj mający kształt trójkąta złożonego z pary skośnych krokwi i belki poprzecznej wzmacniających je i usztywniających.
Gont – drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą.
Sygnaturka to mała wieża kościelna, w której zazwyczaj umieszcza się najmniejszy z dzwonów, również nazywany sygnaturką. Na dzwonie tym dzwoniono na Sanctus i na podniesienie.
Dach namiotowy - dach o trójkątnych połaciach zbiegających się w jednym wierzchołku. Szczególnym przypadkiem takiego dachu jest pokrycie stożkowe.
Konstrukcja szkieletowo - ryglowa (słupowa) - konstrukcja wykonana ze sztywno połączonych słupów, rygli i zastrzałów, między którymi układa się materiał ocieplający. Elementy nośne są u dołu połączone z podwaliną, a u góry z oczepem. Połączenia elementów konstrukcyjnych wykonuje się sposobem ciesielskim na czopy i gniazda.
Źródło: pl.wikipedia.org
Opracowanie: Agnieszka Markiton
Nowa, stojąca do dzisiaj świątynia zbudowana została - według księdza Wiśniewskiego - około 1765 r. dzięki fundacji Józefy z Wielopolskich Michałowskiej. Konsekracji dokonał krakowski sufragan, Franciszek Potkański. Pewna jest tu zarówno fundacja jak i data konsekracji. Istnieje jednak rozbieżność, co do zakresu fundacji, a konkretnie czy dotyczyła ona przebudowy lub odtworzenia istniejącego kościoła czy budowy zupełnie nowego obiektu. Wybitny znawca sakralnej architektury drewnianej, profesor Ryszard Brykowski, na podstawie analizy cech stylowych i konstrukcyjnych kościoła, określa czas jego powstania na początek lub połowę XVII stulecia. Podobne datowanie zawiera Katalog Zabytków. Być może więc, odbudowa po odzyskaniu kościoła w 1602 r. miała bardzo szeroki zakres, albo nowy obiekt powstał nie półtora, a pół wieku później.
Kościół jest orientowany. Składa się z prawie kwadratowej nawy i wydłużonego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium, przykrytych wspólnym dachem o jednej kalenicy. Od północy dostawiona jest do prezbiterium zakrystia, od zachodu i południa dwie niewielkie kruchty. Kościół ma konstrukcję zrębową, ustawioną na podmurówce z cegły spajanej zaprawą wapienną. Belki tworzące zrąb są dość potężne – od 20 na 20 do 20 na 30 cm, przykryte szalunkiem z pionowych desek i dodatkowo wzmacniane lisicami. Dach jest z zaskrzynieniami, choć wykonanymi trochę „nietypowo”: rozpiętość wiązarów nie jest tożsama z szerokością prezbiterium, tu jest ona nieco większa. Być może to właśnie pozwoli wyjaśnić problem z datowaniem świątyni – majstrowie zaangażowani w wieku XVII przez panią Michałowską do gruntownego remontu po pożarze starego kościoła starali się odtworzyć więźbę, ale zabrakło im wiedzy i doświadczenia dawniejszych mistrzów.
Piękny dach kościoła, o połaciach „spływających” nad poszerzenia nawy, kryty jest gontem. Tylko barokowa sygnaturka ma pokrycie z blachy. Kościół przeszedł gruntowny remont w 1957 r., a potem w 1972 r. Częściowo wymieniono więźbę, lisice i szalunki ścian, być może także gontowe pokrycie dachu. W 1987 r. systemem gospodarczym dokonano impregnacji ścian, po tym zabiegu dziś niemal czarnych. Wymieniono też zewnętrzne drzwi do kruchty południowej.
Dzwonnica
Stojąca w południowo-zachodniej części przykościelnego cmentarza dzwonnica, zbudowana została w latach 60. XVIII stulecia, w ramach fundacji Józefy Michałowskiej. Sto lat później jej stan techniczny był nienajlepszy: „dzwonnica w słupy wiązane krzyżakami w czasie dzwonienia się chwieje, a deski się powyginały i poskręcały”. Alarmistyczny ton zapisu pewnie wywołał pożądaną reakcję, czyli remont. Następny remont dzwonnicy miał miejsce chyba dopiero w 1921 r., kiedy zawieszano nowy dzwon – drugi, bo pierwszy pochodzi z 1759 r. Kolejne prace remontowe prowadzone były jednocześnie z robotami przy kościele.
Dzwonnica ma plan zbliżony do kwadratu, bryłę o lekko nachylonych ku górze płaszczyznach ścian i dość stromy dach namiotowy pobity gontem. Konstrukcję ma w słup, szalowaną pionowymi deskami, łączonymi do czoła z listwowaniem. Otwory dzwonowe są w każdej ścianie po jednym, umieszczone na osi, w poziomie dzwonów.
Źródło: Roman Mirowski, „Drewniane kościoły i dzwonnice Ziemi Świętokrzyskiej”, 2002 r. RM
Słowniczek:
Kalenica - najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych. Jest to tzw. kalenica główna, w odróżnieniu od linii przecięcia skośnych krawędzi połaci, które tworzą tzw. kalenice.
Konstrukcja zrębowa (ściana wieńcowa, konstrukcja węgłowa, blok-hauzowa, na zrąb, na zamek) - ściana drewniana znana już w czasach prehistorycznych (od neolitu). Do dzisiaj kontynuowana w rejonach o bogatych tradycjach ciesielskich takich jak Podhale czy Kurpie. Ściana składa się z ułożonych poziomo wieńców z belek drewnianych łączonych w narożach (węgłach) na zamki z ostatkami lub bez nich. Ostatkami nazywa się wystające poza obrys budynku końce belek. Belki leżące na sobie łączy się na ogół dębowymi kołkami - tyblami, chroniąc je przed przesunięciem. Szczelinę pomiędzy nimi należy uszczelnić np. sznurem, pakułami, wysuszonym mchem.
Ściany szalowane – czyli deskowane w celu umocnienia, uszczelnienia lub dekoracji konstrukcji.
Lisice – pionowe belki umieszczone parami (po wewnętrznej i zewnętrznej stronie zrębu), skręcane śrubami, mające na celu wzmocnienie ścian (aby zachowały płaszczyznę). Zazwyczaj wykonane jako ozdobne: z głowicami u góry i piedestałami w partiach dolnych.
Zaskrzynienie – opuszczenie stropu w bocznych częściach nawy.
Wiązar dachowy – zespół elementów konstrukcyjnych powiązanych ze sobą, zazwyczaj mający kształt trójkąta złożonego z pary skośnych krokwi i belki poprzecznej wzmacniających je i usztywniających.
Gont – drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą.
Sygnaturka to mała wieża kościelna, w której zazwyczaj umieszcza się najmniejszy z dzwonów, również nazywany sygnaturką. Na dzwonie tym dzwoniono na Sanctus i na podniesienie.
Dach namiotowy - dach o trójkątnych połaciach zbiegających się w jednym wierzchołku. Szczególnym przypadkiem takiego dachu jest pokrycie stożkowe.
Konstrukcja szkieletowo - ryglowa (słupowa) - konstrukcja wykonana ze sztywno połączonych słupów, rygli i zastrzałów, między którymi układa się materiał ocieplający. Elementy nośne są u dołu połączone z podwaliną, a u góry z oczepem. Połączenia elementów konstrukcyjnych wykonuje się sposobem ciesielskim na czopy i gniazda.
Źródło: pl.wikipedia.org
Opracowanie: Agnieszka Markiton
