Historia
Budowę kościoła zainicjował biskup krakowski Marcin Szyszkowski, herbu Ostoja. Kościół pod wezwaniem św. Karola Boromeusza, czczonego jako patrona chroniącego przed morowym powietrzem, stanął na wzgórzu jako wotum dziękczynne za oszczędzenie mieszkańców Kielc i okolicy od nieszczęść i panującej w 1622 roku zarazy. 2 maja 1624 roku rozpoczęto budowę świątyni, Kielce liczyły wówczas około 1500 mieszkańców. O lokalizacji zdecydowały zarówno względy ekonomiczne (na miejscu były surowce budowlane – wapń i glinka do wyrobu cegieł), jak i bliskość miasta. W 1628 roku zakończono budowę kościoła o czym świadczy kamienna tablica wmurowana w zachodnie skrzydło klasztoru: Haec Ecclesia 1628 Erecta.
W 1629 roku zapadła decyzja o utworzeniu na Karczówce klasztoru Bernardynów. Rozpoczęto wówczas rozbudowę. Powiększono świątynię, przerobiono pomieszczenia plebanijne na cele zakonne oraz powiększono istniejące zabudowania dostosowując je do potrzeb zakonu. Zakonnicy, zgodnie z wolą fundatora, sprowadzili się na Karczówkę 2 sierpnia 1631r. Odbywały się wówczas wielokrotne odpusty, które w ciągu roku gromadziły tłumy wiernych z miasta i okolic
W czasie najazdu Szwedów na Polskę, w roku 1655, klasztor został doszczętnie ograbiony i zniszczony przez wojska Karola Gustawa. Prace remontowe, a przy nich i rozbudowa zabudowań gospodarczych, które ogrodzono murem z basztami na wschodnich narożach i ulokowaną pośrodku bramą trwały do połowy XVIII w.
13 lipca 1787 roku na Karczówce gościł król Stanisław August Poniatowski, któremu towarzyszył Adam Naruszewicz. Byli oni w drodze do Warszawy z Ukrainy.
W XVI i XVII wieku na Karczówce i okolicznych wzgórzach rozwinęło się górnictwo. Zaczęły powstawać kopalnie, w których wydobywano galenę (siarczek ołowiu). Z górnictwem tym jest związana legenda o ubogim gwarku Mali, który po długich i bezowocnych pracach natrafił pewnego dnia na niespotykanych wymiarów bryłę galeny. Wykonano z niej trzy rzeźby, z których najpiękniejszą przedstawiającą patronkę górników św. Barbarę umieszczono w kaplicy kościoła.
W 1864 roku w Polsce wybuchło powstanie styczniowe. Zakonnicy udzielali pomocy powstańcom (mieli tu punkt zborny przed uderzeniem na garnizon rosyjski stacjonujący w Kielcach) za co spotykała ich kara - rząd carski wypędził zakonników z Karczówki, a klasztor zamknął. Jedyną osobą opiekującą się całym obiektem jest Kolumbin Tomaszewski. Funkcję tą pełnił do 1914 r.
W 1901 r. z inicjatywy mieszkańców Kielc i okolic przeprowadzono gruntowną odnowę kościoła. Fundusze na ten cel zbierano od 1897r. Wzniesiono kaplicę św. Antoniego i św. Barbary. Ponadto obniżono posadzkę o 0.5 m.
Rząd carski, w roku 1908 przekazał zabudowania klasztorne Towarzystwu Dobroczynności. Z kolei ono 10 lat później, 7 listopada 1918 r., oddało klasztor Siostrom Służebnicom Najdroższego Serca Jezusowego. Przeprowadziły one niezbędne naprawy i otwarły przedszkole oraz szkołę.
We wrześniu 1922 r. Siostry uruchomiły drukarnię pod wezwaniem św. Józefa. Wydawano w niej książki o tematyce religijnej, ale również drukowano antyfaszystowskie ulotki w okresie okupacji hitlerowskiej. Drukarnia została zlikwidowana po wojnie przez ówczesne władze państwowe.
Od 1957 r. w klasztorze było Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego, tzw. "Księża Pallotyni", które prowadziło tu parafię św. Karola Boromeusza i nowicjat. Przeprowadzili oni również szereg prac konserwatorskich oraz budowlanych w kościele i w klasztorze. Między innymi wyremontowali dach, wymienili instalację elektryczną, ułożono nową posadzkę, wybrukowano podjazd prowadzący do kościoła. W stodole urządzono kaplicę, którą 13 maja 1985 roku, poświęcono Matce Bożej Fatimskiej. Po przerobieniu pomieszczeń gospodarczych powstały miejsca noclegowe, jadalnia, sala spotkań oraz kawiarenka „Pod Ostoją”.
8 grudnia 2002 roku przestała istnieć parafia św. Karola Boromeusza. W zamian powstała parafia p.w. św. Wincentego Pallottiego.
Architektura
Zabudowania klasztorne z kościołem i ogrodem tworzą jedną całość, ujętą w czworobok, otoczoną murem. Do wnętrza prowadzą trzy bramy, które umieszczone są we wschodniej stronie gmachu. W narożnikach od strony miasta znajdują się baszty. Jedna z nich ustawiona jest od południowo-wschodniej strony z bramą piętrową i opatrzona oknami na trzy strony świata. Baszty nakryte są barokowymi daszkami o podwójnej kondygnacji.
Budynek kościoła, niewielki, jednonawowy, o dwuprzęsłowym prostokątnym w planie korpusie i węższym od niego jednoprzęsłowym prezbiterium nosi wyraźne cechy wczesnego baroku. Wnętrze nakrywało krzyżowe sklepienie. Pozbawione podziałów architektonicznych ściany zdobiła polichromia.
Do kościoła wchodzi się przez stylowy taras kamienny z piaskowca, który prowadzi do przedsionka świątyni.
Schody zaopatrzone są w ciosową balustradę, z późnobarokowym motywem, ozdobioną wazonami i kulami.
Kamienny portal główny prowadzący do kruchty jest wczesnobarokowy. Nad nim widnieją litery A.M.D.G. (Ad Mariorem Dei Gloriam - Ku Wielkiej Chwale Bożej). Ciosowe obramowanie wejścia zdobi herb Ostoja, a w przedsionku widać wyrytą datę 1628.
Wejście z przedsionka do nawy głównej stanowi portal kamienny, ujęty w kolumny na cokołach z maszkaronami i herbem Ostoja na kartuszu w trójkątnym przyczółku. Na fryzie data 1628 r.
Wewnątrz kościoła znajduje się wczesnobarokowy ołtarz główny z brunatnego kieleckiego marmuru. Nastawę zdobi herb fundatora, obraz św. Kazimierza, obraz św. Franciszka Boromeusza - patrona kościoła - obydwa w złocistej ramie i marmurowej obsadzie. Antypodium zdobi mozaikowy ornament z łacińskim monogramem świętego.
Ołtarze boczne są późnobarokowe z rokokowymi ornamentami i rzeźbami aniołów, w których ujawniają się wpływy warsztatu Baltazara Fontany. Z prawej strony św. Franciszka z Asyżu z postacią św. Dominika w zwieńczeniu, z lewej strony ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z postacią św. Klary.
Przy północnej ścianie nawy znajduje się ambona rokokowa z połowy XVIII w z dekoracją snycerską.
Chór muzyczny jest drewniany, wsparty na dwóch kolumnach o późnobarokowych cokołach, a prospekt organowy - rokokowy.
Ołtarz główny, ołtarze boczne, ambona i organowy prospekt przypisuje się warsztatowi Antoniego Frączkiewicza.
W korytarzu wisi portret fundatora kościoła i klasztoru biskupa Marcina Szyszkowskiego oraz obraz przedstawiający Szwedów na Karczówce w 1655 r.
W roku 1907 do południowej elewacji kościoła dobudowano kaplicę św. Antoniego.
Nad całością budowli górują dwie wyniosłe, okazałe wieże, prawdziwa ozdoba świątyni. Zdobione są gustownymi hełmami wczesnego baroku i pokryte blachą miedzianą. Wdzięczne ślimacznice i bogate rozczłonkowania uczyniły wieże najpiękniejszymi w Kielcach.
Parterowy klasztor stanowią trzy skrzydła, które mają ujednolicony charakter. Mieszczą się w nich cele i inne pomieszczenia wzdłuż krużganku obiegającego wirydarz. Zachodnim skrzydłem wirydarza jest sam krużganek, którego jedno z przęseł stanowi podstawę wieży dzwonnicy, górującej nad całym zespołem. Wzdłuż północnej ściany kościoła dobudowano przykryty kolebkowym sklepieniem korytarz prowadzący do usytuowanej od zachodu zakrystii.
Cele stanowią prostokątne komnaty, krzyżowo sklepione i oświetlone jednym oknem.
Na końcu skrzydła wschodniego wydzielono refektarz, jadalnię. Stanowi ją prostokątna sala o sklepieniu beczkowym z lunetami w stylu wczesnobarokowym, Ozdobiona dekoracją sztukatorską. Wokół biegnie szereg portretów zakonników.
Kształtny hełm wieńczący wieżę kościelną przypomina hełm jednej z wież wawelskich, gdyż twórcą obydwu był znakomity ówczesny architekt Kacper Bażanka. On właśnie dokonał przebudowy kościoła na Karczówce w latach 1720 – 1730, pozostawiając widoczne do dziś dowody swego talentu.
Osobliwość krajową stanowi znajdująca sie z prawej strony wejścia kaplica urządzona w dolnej części wieży. Tutaj w ołtarzu znajduje się legendarny posąg św. Barbary z 1646 r. Odkuto go w bryle rudy ołowiu (tzw. galeny), wydobytej przez gwarka Hilarego Mala, z sąsiadującej z Karczówką góry Machnowicy. Wielkość bryły - figura ma 156 cm wysokości - była niespotykana, toteż uznano to wtedy za cud. Wartość artystyczna rzeźby jest bardzo wysoka. Za jej twórcę uważa się Sebastiana Salę, najwybitniejszego rzeźbiarza epoki władysławowskiej, a pierwowzorem kieleckiej patronki górników był antyczny posag Flory Farnese, stojący dziś w muzeum w Neapolu. Na marmurowej tablicy z początku XIX wieku wypisano w 16-tu wierszach dzieje tej rzeźby.
Za murem otaczającym kościół od strony północno-zachodniej znajduje się kamienny krzyż z datą 1863, postawiony w okresie międzywojennym na mogile powstańców poległych w okolicy.
Tekst: Agnieszka Markiton
Fot.: Agnieszka Markiton, Grzegorz Basiński
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004, http://www.karczowka-pallotyni.kielce.opoka.org.pl/, http://pl.wikipedia.org
Słowniczek:
Polichromia - wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.
Wirydarz (łac. viridarium – gaj, park) – jest to kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych. Często otoczony jest krużgankami.
Krużganek – pojęcie architektoniczne – arkadowy, długi korytarz okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem.
Źródło: pl.wikipedia.org
