Rogów, po raz pierwszy wzmiankowany przez Jana Długosza, ma tradycje obronną sięgającą XIII wieku. Kasztel, wzniesiony na lewym, wysokim brzegu Wisły w pobliżu ujścia Dunajca był siedzibą Hinczki, posła króla Władysława Jagiełły i członka jego straży przybocznej pod Grunwaldem. Dalsze dzieje Rogowa są losami miejscowości znacznej na mapie kraju: pod względem godności władających nim małopolskich rodów (Odrowążowie, Szafrańcowie, Firlejowie, Wodziccy), pod względem gospodarczym (port, z którego spławiano Wisłą zboże do Gdańska), pod względem życia religijnego (ośrodek reformacji, a potem równie prężny kontrreformatorski).
Bardzo ciekawe zespoły budownictwa drewnianego - dziś już nieistniejące - wzniesione zostały tu w XVII-XVIII wieku (dwór z folwarkiem, parkiem i ogrodami włoskimi, zespół spichrzów i zabudowania techniczne portu nad Wisłą, oraz kościoły, szpital i folwark plebański).
Fundatorem kościoła p.w. Matki Bożej Pocieszenia był dziedzic Rogowa, podkanclerzy wielki koronny i późniejszy biskup przemyski - Michał Wodzicki.
Wcześniej, staraniem ks. Wodzickiego powstał w Rogowie szpital, i wspomniany kościół (drugi obok parafialnego) wzniesiono jako kaplicę szpitalną. Ówczesne szpitale, te które łączono z kościołami, tak jak w początkach chrześcijaństwa czy w średniowieczu, miały charakter fundacji powołanych do opieki nad ubogimi. Lekarzy w nich nie zatrudniano, a jedyną posługę i zarząd fundacji sprawował ksiądz hospitalarius. Warunki fundacji określały m.in. religijne zobowiązania pensjonariuszy. W Rogowie kapelanem szpitalnym był ksiądz Gorączko, którego śmierć w 90. roku życia - w roku 1802 - zakończyła krótkie, właściwe funkcjonowanie szpitala.
Długoletnie okresy zaniedbania domu szpitalnego (drewnianego, krytego słomą) i kościoła spowodowały, że zabytek ten przetrwał w mało zmienionej formie. Wprawdzie fundusze szpitalne restytuowano, a kościół inkorporowano do parafii w 1808 roku, ale jedyny znaczący remont, na szczęście bez cech przebudowy, przeszedł on dopiero 101 lat po wybudowaniu.
Do współczesności zaś dotrwał jako jedyny kościół szpitalny na Kielecczyźnie.
Istnieje domniemanie, że na formę obu rogowskich kościołów mógł mieć wpływ związany z Wodzickimi królewski architekt Franciszek Placidi. Z pewnością jednak parafialny kościół w Rogowie (który niestety spłonął w 1932 roku) był pierwszą świątynią na obszarze niegdysiejszej prepozytury wiślickiej - bardzo okazałą, o niezwykle bogatym programie snycerskich dekoracji barokowych, z rozbudowaną w formie latarniową sygnaturką i z polichromowanym wnętrzem - co w uproszczeniu naśladowały późniejsze realizacje w okolicy. Podobnie, mniejszym i skromniejszym bratem kościoła parafialnego w Rogowie, stał się kościół szpitalny, usytuowany wraz ze szpitalem na skraju wsi przy trakcie krakowsko - lubelskim.
Jest to kościół orientowany, jednonawowy z nawą prostokątną i węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Z prawej strony do prezbiterium przylega zakrystia, a do nawy niewielka kruchta osłaniająca boczne wejście.
Wieńcowe ściany wzniesiono z drewna modrzewiowego na dębowych przyciesiach. Stromy dach nad nawą ma oryginalną więźbę krokwiowo-płatwiową, dwujętkową ze stolcem kalenicowym o pięciu parach krokwi; podobnie zbudowano przykrycie prezbiterium, gdzie jest osiem par krokwi. Nad nawą zastosowano zaskrzynienie, uzyskując tym samym wewnątrz na pozornym sklepieniu podwójną fasetę, wyodrębnioną gzymsem wyprofilowanym w dolnej belce wieńca zaskrzynienia.
Kryty podwójną warstwą gontu dach nad nawą jest dwuspadowy, zaś nad prezbiterium niższy i węższy, dwuspadowy z trójpołaciowym szczytem. Okap wykończony szerokim, profilowanym gzymsem.
Sześciokątna w przekroju wieżyczka sygnaturki, wysoka i smukła, bogata w formie jest jednym ze świadectw architektonicznej klasy kościoła. Jej konstrukcję stanowią słupy zaczopowane w krzyżaku z belek stojącym na stropie nawy. Część ponad dachem poszyto blachą miedzianą.
Kruchta jest nakryta daszkiem dwuspadowym, zakrystia - trójpołaciowym wkomponowanym w ryzalit ściany kościoła. Z zewnątrz ściany szalowane są pionowymi deskami o frezowanych krawędziach. Naroża ujęte pilastrami o pseudokorynckich głowicach opracowanych snycersko. Nad przyciesiami szerokie deski okapowe. We frontowej elewacji na osi umieszczono wejście główne zaopatrzone w masywne taflowe drzwi z dębiny, dekorowane klepką ułożoną w jodełkę, bitą kowalskimi ćwiekami. Szerokie, gładko obwiedzione odrzwia nakrywa baniasty daszek o esowatej linii frontu, kryty gontem, a zwieńczony sterczyną z herbem fundatora kościoła - Leliwa. Okna (po 3 w elewacjach bocznych) mają podział 32-polowy i ujęte są w szerokie, profilowane opaski.
Szczególnej uwadze polecamy wnętrze kościoła z trzema ołtarzami i polichromowanym pseudosklepieniem, którego pierwotny wygląd przez lata nie był właściwie rozpoznany... Wcześniejsze przypisywanie Rudolfowi Marusieńskiemu z Wiślicy wykonania jedynej polichromii (przy okazji remontu w 1864 roku) zostało jednoznacznie obalone na podstawie badań malatury w czasie prac konserwatorskich w Muzeum. Faktycznie Marusieński dokonał tylko renowacji przedstawień z przemalowaniami wprowadzającymi rokokową stylistykę iluzjonistycznych dekoracji faset. Plafony malowane w zwierciadłach: walka Archanioła Michała z szatanem (nawa) i koronacja N.M. Panny (prezbiterium) - Marusieński przemalował po formie na temperowych oryginałach, a rocaillowe, ramowe dekoracje w fasetach nawy pojawiły się w miejscu ludowych w charakterze ornamentów złożonych z cynobrowych linii falistych przeplatanych błękitnymi kwiatami. Harmonizowało to z niezachowaną, a opisaną w archiwaliach dekoracją ścian - w postaci pokrywającego je płótna niebiesko w kwiatki malowanego.
Bardzo istotną rolę odgrywa tęcza: wsparta na dwóch kanelowanych pilastrach z kompozytowymi głowicami belka jest łukowato wygięta około 1,5 m ku górze - a wyciosana z jednorodnego modrzewiowego pnia.
W ołtarzach znalazły miejsce malowane na płótnie olejne obrazy wysokiej klasy artystycznej, bez wątpienia XVII-wieczne, a więc starsze niż kościół. Przedstawienie Matki Bożej w ołtarzu głównym otoczone było kultem cudownego obrazu i jest wymienione wśród dawnych sanktuariów maryjnych przez ks. Wincentego Zaleskiego (mimo iż żadnych świadectw szczególnego kultu nic zawierają historyczne akta parafii Rogów).
Przed kościołem stoi dzwonnica z Kazimierzy Wielkiej (około 1848), drewniana o konstrukcji szkieletowej szalowanej pionowymi tarcicami.
Tekst: Tomasz Dzikowski
Źródło: Tomasz Dzikowski, Park Etnograficzny w Tokarni, informator turystyczny, Kielce 1999
Słowniczek:
Kasztel (łac. castellum) - staropolska nazwa siedziby rycerskiej lub kasztelana, często (szczególnie na Słowacji) stosowana jako określenie renesansowego dworu obronnego. Obiekty tego typu najczęściej spotkać można w Polsce, w Czechach i na Słowacji.
Barok (z por. barocco - "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque - "bogactwo ozdób") główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.
Polichromia - wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.
Przyciesia – belki podstawy konstrukcji.
Zaskrzynienie – opuszczenie stropu w bocznych częściach nawy.
Ściany szalowane – czyli deskowane w celu umocnienia, uszczelnienia lub dekoracji konstrukcji.
Jętka - pozioma belka w górnej części wiązara jętkowego, podpierająca krokwie, jest elementem ściskanym. Jętki mocowane tuż przy kalenicy nazywane są grzędami.
Stolec - słup drewniany w konstrukcji wiązara płatwiowo-kleszczowego, element ustroju (konstrukcji) ramy nośnej (stolcowej). Rama składa się z dwóch lub więcej słupków ustawionych na belkach stropowych lub płatwi leżącej na stropie w kierunku prostopadłym do wiązarów. Płatew ta jest często nazywana podwaliną. Słupki połączone są ze sobą płatwią, na której opierają się krokwie. Rama usztywniona jest w kierunku podłużnym mieczami a w kierunku poprzecznym kleszczami.
Kalenica - najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych. Jest to tzw. kalenica główna, w odróżnieniu od linii przecięcia skośnych krawędzi połaci, które tworzą tzw. kalenice narożne.
Krokiew - ukośna belka, najczęściej drewniana w wiązarach dachowych oparta na belce wiązarowej lub oczepie, wzmacniana często jętką lub podpierana płatwią. Na niej, za pośrednictwem łat opiera się pokrycie dachowe.
Faseta - pojęcie wieloznaczne, używane w budownictwie i jubilerstwie. Inaczej faza - ukos, ucios, skośne ścięcie narożnika lub graniastej krawędzi, w celu ochrony przed uszkodzeniem od przypadkowego uderzenia.
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Gont – drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą.
Ryzalit – występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach. W rzucie poziomym może mieć kształt prostokąta lub półkola. Ryzality ożywiają elewację i zwiększają powierzchnię pomieszczeń. Popularne od renesansu w architekturze pałaców, później stosowane także przy budowie domów wielorodzinnych.
Pilaster to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). Podobnie jak kolumna składa się z głowicy, gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu. Stosowano również pilastry zwielokrotnione (tworzyły je nałożone na siebie, coraz węższe pilastry).
Sterczyna (inaczej fiala, pinakle) - w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie dekorowane są żabkami i zwieńczonej kwiatonem. Pinakle może stanowić zwieńczenie skarpy, naroża wieży, wimpergi, szczytu, itp. Stosowany jest również w rzemiośle artystycznym (snycerstwie i wyrobach złotniczych).
Rokoko - styl, nurt w sztuce, zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce (rocaille - muszla zdobiąca grotę), rzemiośle artystycznym (głównie porcelana i meble), malarstwie. Wywodzi się z baroku, występujący w Europie około połowy XVIII wieku. Odznacza się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi (np. chińskimi). Styl rokokowy najsilniej rozwinął się we Francji.
Plafon – sufit lub podniebienna część sklepienia ozdobiona malowidłem, sztukaterią, płaskorzeźbą, freskiem itp. Plafony występowały już w starożytności i średniowieczu. Bardziej ozdobne formy występują w okresie renesansu i baroku. Najbardziej dekoracyjną formą plafonu jest plafon iluzjonistyczny, ozdobiony malowidłem o tematyce mitologicznej, alegorycznej (w budowlach świeckich) albo religijnej (w kościołach). Plafony zdobiły wnętrza do XIX wieku.
